آریا بازار - ناظراقتصاد : توسعه شهری، در دهه‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین عناصر رشد اقتصادی در دیدگاه سیاست‌گذاران شهری تبدیل شده است، تا جایی که کمسیون اروپا سیاست پیوسته و منسجمی که در رابطه با رشد شهرهای اروپایی تدوین کرده است را به عنوان موتور رشد اقتصادی معرفی می‌کند، البته باید توجه داشت که نواحی شهری اصولا دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که متعاقباً نیازها و فرصت‌های منحصر به فردی را نیز پیش روی آن‌ها قرار می‌دهد. با توجه به مساله تفاوت نقاط مختلف شهری، اصطلاح “یک اندازه متناسب برای همه” که برخی از سیاست‌گذاران شهری استفاده می‌کنند. در بسیاری از مواقع اصطلاح مناسبی نیست. بر همین مبنا تقاضای روبه افزایشی مبتنی بر سیاست” مکانی” در حال شکل گیری است که به مفهوم لزوم توجه به تفاوت‌های موجود در نواحی شهری است ( Freire-Gibb & Nielsen, 2011).
جهانی سازی شهرها عبارت است از گردش آزادانه کالاها، سرمایه، خدمات، فناوری ، فرهنگ و اطلاعات بین شهرهای مختلف جهان می‌باشد. بنا به پژوهش‌های جهانی می‌توان شهرهای بزرگ جهان را به سه گروه اصلی تقسیم کرد:
الف- جهان شهرها (Global city): مراکز رهبری اقتصادی ، سیاسی، فرهنگی، ارتباطی و …. در جهان
ب- شهرهای جهانی (world city): شهرهای فعال و رقیب در شبکه شهرهای جهانی
پ- کلانشهرهای در حال شکل گیری: شهرهایی که برای پیوند با شبکه جهانی تلاش می‌کنند
به طور کلی می‌توان گفت معیارهای اصلی برای رسیدن به جایگاه «شهر جهانی» داشتن فعالیت‌های اقتصادی دانش پایه و خدمات پیشرفته و برتر در مقیاس ملی و جهانی است. محورهای اقتصاد دانش پایه و خدمات برتر نیز به قرار زیر است:
♦️ خدمات برتر اطلاعات و فناوری، نوآوری و …
♦️ خدمات برتر مالی، بازرگانی، مشاوره و …
♦️ خدمات برتر علمی، فرهنگی، گردشگری، ورزشی و …
♦️ خدمات برتر سیاسی، روابط بین‌المللی و دیپلماتیک و …
مفهوم و انواع مراکز شهری در شهرهای جهانی
موتور اصلی شهرهای جهانی (کلانشهرهای فعال) به میزان توان آن‌ها در اقتصاد دانش پایه و تولید و توزیع خدمات برتر در سطح جهانی بستگی دارد. این فرایند به تغییر و تحول ساختار و کارکرد مراکز شهری انجامیده که مهم‌ترین ویژگی‌های آن‌ها عبارت است از:
♦️ ایجاد تنوع در فعالیت‌های مراکز شهری
♦️ گسترش عملکرد مراکز شهری در سطح ملی و بین المللی
♦️ تغییر ساختار مراکز شهری از تک مرکزی و شعاعی به ساختار چند مرکزی و شبکه‌ای
به طور خلاصه می‌توان گفت که کلانشهرها به ناگزیر دارای انواع مراکز شهری قدیمی و مدرن هستند که کارکردهای متفاوت، مقیاس‌های متفاوت و اشکال فضایی متفاوت دارند. این مراکز را می‌توان به چند گروه اصلی تقسیم کرد:
🔸 مراکز فعالیت‌های اقتصادی (تولیدی، توزیعی، حمل و نقل، دفاتر شرکت‌ها، …)
🔸 مراکز تاریخی، فرهنگی و گردشگری (مکان‌های تاریخی، بازارها، یادمان‌ها، …)
🔸 مراکز خدمات پیشرفته و برتر (مالی، حقوقی، آموزشی، ارتباطات، پزشکی و …)
🔸 مراکز علمی، هنری و ورزشی (مؤسسات پژوهشی، تأتر و سینما، موزه‌ها، ورزشگاه‌ها …)
🔸 مراکز سیاسی، اداری و دیپلماتیک (نهادهای حکومتی، نهادهای بین‌المللی، سفارتخانه‌ها …)
🔸 مراکز ارتباطات ملی و فراملی (فرودگاه‌ها، پایانه‌ها، رسانه‌ها، مخابرات، …)
در این گزارش برای بررسی عملکرد شهرداری تهران و وضعیت شهر تهران از شبکه تحقیقاتی جهانی سازی شهرهای جهان (GAWC) و ارزیابی کیفیت زندگی در تهران طبق رتبه بندی اکونومیست و مرسر خواهیم پرداخت.
رتبه‎بندی کلانشهرها از نظر سطح توسعه و نقش آنها
در سال‎های اخیر مطالعات مربوط به کلانشهرها رو به پیشرفت نهاده و موضوع شناسایی شاخص‎های کلانشهری و رتبه‎بندی آنها به یک ضرورت تبدیل شده است. موسسه GAWC هر چند سال یک بار به طبقه بندی شهرها می‏‌پردازد.

شکل 1: شاخص های شبکه تحقیقاتی جهانی سازی شهرهای جهان GAWC
در این طبقه‌‏بندی بسیاری عوامل دخیل هستند؛ و عوامل اقتصادی اهمیت بیشتری از عوامل فرهنگی و سیاسی دارند. آخرین طبقه‌بندی صورت گرفته مربوط به سال 2012 می‌شود که در سال های بعدی به ویژه سال 2014 مورد بازنگری قرار گرفته است. در نتیجه این طبقه بندی شهرها متناسب با ارتباطات جهانی خود، در سه گروه اصلی و تعدادی زیرگروه اصلی β ، α و γ طبقه‏‌بندی می‏‌شوند. جدول زیر طبقه بندی مورد اشاره را نمایش می‌‏دهد.
• شهرهای رده α شهرهای دارای بیشترین ارتباطات اقتصادی با جهان هستند. در این طبقه بندی این گروه به چهار رده زیر تفکیک شده‌اند.
• شهرهای رده (++Alpha) شهرهایی هستند که بسیار بیشتر از سایر شهرها به اقتصاد جهانی پیوسته‌اند.
• شهرهای رده (+Alpha) به عنوان مکمل شهرهای رده یک با ارائه خدمات پیشرفته موقعیت مناسبی در اقتصاد جهانی دارند.
• شهرهای رده (Alpha) و (-Alpha)شهرهایی هستند که با مناطق اقتصادی برتر در اقتصاد جهانی ارتباط دارند.
• شهرهای رده (Beta) شهرهایی هستند که با مناطق میانی در اقتصاد جهانی ارتباط دارند.
• شهرهای رده (Gamma) شهرهایی هستند که با مناطق اقتصادی کوچکتر در اقتصاد جهانی دارای ارتباط هستند.
• شهرهای رده‌های (Sufficiency) شهرهایی هستند در سطح مناسبی از خدمات قرار دارند، لیکن در سطح شهرهای جهانی قرار ندارند.
جدول 1: طبقه‎بندی شهرهای جهانی

رده	شهرها
++Al­pha	لندن، نیویورک
+Al­pha	هنگ کنگ ، پاریس ، سنگاپور ، شانگهای ، توکیو ، پکن ، سیدنی ، دوبی
Al­pha	شیکاگو، بمبئی، میلان، مسکو، سائوپولو، فرانکفورت، تورنتو، لس‎آنجلس، مادرید، مکزیکوسیتی، آمستردام، کوالالامپور، بروکسل
-Al­pha	سئول ، ژوهانسبورگ، بوئنوس‎آیرس، وین، سانفرانسیسکو، استانبول، جاکارتا، زوریخ، ورشو، واشنگتن، ملبورن، دهلی‎نو، میامی، بارسلون، بانکوک، بوستون، دوبلین، تایپه، مونیخ، استکهلم، پراگ، آتلانتا
+Beta	بنگلور، لیسبون، کپنهاگ، سانتیاگو، گوانجو، رم، قاهره، دالاس، هامبورگ، دوسلدورف، آتن، مانیل، مونترال، فیلادلفیا، تل آویو، لیما، بوداپست، برلین، کیپ تاون، لوکزامبورگ، هوستون، کیف، بخارست، بیروت
Beta	هوشی مین، بوگاتا، آکلند، مونته ویدئو، کاراکاس، ریاض، ونکهور، چنای، منچستر، اسلو، بریسبن، هلسینکی، کراچی، دوحه، کازابلانکا، اشتوتگارت، ریودوژانیرو، ژنو
-Beta	گواتمالا، لیون، مونتری، پاناما، سن خوزه (کشور کاستاریکا)، براتیسلاوا، مینیاپولیس، تونس، نایروبی، کلیولند، لاگوس، ابوظبی، سیاتل، هانوی، صوفیه، ریگا، پورت لوئیس، دیترویت، کالگاری، دنور، پرت، کلکته، سن دیگو، امان، آنتورب، منامه، بیرمنگام، نیکوزیا، کیتو، رتردام، بلگراد، آلماتی، شنژن، کویت، حیدرآباد، ادینبورگ
+Gam­ma	زاگرب، لاهور، سن پترزبورگ، جده، دوربان، سن دومینگو، بالتیمور، اسلام آباد، گوایاکیول، سن لوئیز، سن سالوادور، کلن، فونیکس، آدلاید، بریستول، شارلوت، جورج تاون، ازاکا، تمپا
Gam­ma	گلاسکو، سان خوآن، مارسی، گوادالاخارا، لیدز، باکو، ویلنیوس، تالین، رالی، آنکارا، بلفاست، سن خوزه (کشور آمریکا)، کلومبو، والنسیا، سین سیناتی، میلواکی، مسقط، لیوبلیانا
-Gam­ma	نانت، تیانجین، آکرا، الجزیره، گوتنبرگ، پورتو، کلمبوس، اوترخت، اورلاندو، احمدآباد، آسونسیون، کانزاس سیتی، سویل، تورین، دارالسلام، پورتلند، کراکوف، ماناگوئه، پونا، لایپزیک، مالمو، لاپاز
High suffi­cien­cy	ساوت همپتون، ایندیاناپولیس، پورتو الگره، استراسبورگ، گابورون، چنگدو، ریچموند، پیتزبورگ، تیخوانا، آستین، چینگ‌دائو، ناسائو، تگوسیگالپا، لیل، کورتیبا، لاهه، هارتفورد، وروتسواف، ادمونتون، لوزان، داکا، نورمبرگ، لوساکا، کامپالا، بیلبائو، دوالا، آبیجان، سالت‌لیک‌سیتی، هانگژو، پوزنان، ولینگتن، اتاوا، داکار، کرتارو، درسدن، نیوکاسل، اسکوپیه، نانجینگ، تیرانا، چونگ‌کینگ، بلو هوریزونته
Suffi­cien­cy	فلورانس، پرتوریا، تولوز، آرهوس، سن آنتونیو، برمن، نشویل، بولونی، کانبرا، ناگویا، ساکرامنتو، پراویدنس، لواندا، دالیان، لیورپول، جکسونویل، پوئبلا، کاوهسیونگ، مینسک، لینتس، تفلیس، لاس وگاس، ماپوتو، هراره، کاردیف، شیامن، بیرمنگام، لئون، پرت آو اسپاین، پنانگ، ممفیس، ابردین، ابوجا، هانور، سورابایا، برن، هالیفاکس، سیوداد خوارس، الکساندریا، بوردو، پنوم‌پن، وینیپگ، کالی، گرینزبورو، جنوا، مدلین، سانتاکروز، مون‌پلیه، کوردوبا، ووهان، گراتس، بیت المقدس، نیواورلئان، روچستر، نیس، بوسان، ویندهوک، دمام، کرایست‌چرچ، ریسیف، تاشکند، همیلتون، ریکیاویک، ناپل، تالسا، لودویگسهافن، کینگستون، برازیلیا، جوهور بهرو، شی‌آن، ماکائو، فوکوئوکا، شفیلد، ازمیر، ناتینگهام، دی موین، کمپیناس، کیشیناو، حیفا، مدیسون، ایروان، سیبو، لابوآن، سالوادور

کلانشهر تهران اگرچه از نظر جمعیت، وسعت و ساختار فضایی در رده یکی از بیست شهر بزرگ جهان قرار دارد، و اگرچه در چشم‎انداز طرح جامع تهران (1386) به عنوان شهری دانش‎پایه و هوشمند با عملکردهای ملی و جهانی و با اقتصادی مدرن تعریف شده ولی پژوهش‎ها نشان می‎دهد که از نظر شاخص‎های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی هنوز با موقعیت یک «شهر جهانی» (World city) فاصله دارد. اگرچه کلانشهر تهران از مرحله توسعه صنعتی عبور کرده و به تولید و توزیع خدمات پیشرفته روی آورده ولی هنوز جایگاه استواری در شبکه جهانی شهرها پیدا نکرده است. از یک سو، بخش مهمی از توسعه کلانشهر تهران مرهون اقتصاد نفتی و درآمدهای ناشی از آن است، و از سوی دیگر از نظر تولید و نوآوری در سطح پائینی قرار دارد و بنیادهای اقتصادی آن بیشتر به کالاهای وارداتی و خدمات مصرفی وابسته است. اگرچه در دو دهه اخیر تلاش‎های زیادی برای توسعه اقتصاد دانش پایه و گسترش خدمات پیشرفته در تهران صورت گرفته ولی این فرایند در عمل با موانع زیاد و ناکامی رو به رو بوده است.
ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی در شهرهای جهان(روش شناسی مرسر و اکونومیست)
کیفیت زندگی بیانگر وضعیت افراد ساکن در یک شهر، کشور یا منطقه می‌باشد. نظریات اولیه مربوط به کیفیت زندگی، بیشتر بر نگرانی‌ها و اولویت‌های فردی تاکید داشتند؛ اما در سال‌های اخیر مباحث نظری، از فرد محوری به سمت نگرانی‌های اجتماعی نظیر امنیت، آزادی، گستردگی کیفیت زندگی و ساختار و کیفیت روابط اجتماعی افراد در جامعه تغییر یافته است. جدول شماره دو شاخص‌های مورد سنجش روش شناسی مرسر(Mercer) در زمینه بررسی کیفیت زندگی را نشان می‌دهد.
جدول 2: ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی در شهرهای جهان Mercer

بررسی وضعیت شهر تهران در این حوزه نشان می‌دهد که شهر تهران جایگاه مناسبی از نظر کیفیت زندگی کسب نکرده است. چنانچه در نمودار یک نیز مشخص است در سال 2017 رتبه تهران در بین سایر شهرهای مورد بررسی 199 بوده است.

نمودار 1: رتبه بندی شهرهای برتر جهان(طبقه بندی مرسر)
بررسی اکونومیست از شهرهای جهانی در زمینه کیفیت زندگی یکی دیگر از منابع معتبر و قابل استناد می باشد. در این ارزیابی به منظور رتبه بندی شهرها شاخص‌هایی چون ثبات؛ خدمات درمانی؛ فرهنگ و محیط؛ آموزش و زیرساخت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
جدول 3: ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی در شهرهای جهان Economist

در این رتبه بندی هم مانند رتبه بندی مرسر، تهران در جایگاه بسیار نامناسبی قرار گرفته است. چنانچه نمودار شماره دو مشخص کرده است. رتبه تهران در بررسی اکونومیست برای سال 2016 برابر با 126 بوده است.

نمودار2: ارزیابی شاخص‌‌های کیفیت زندگی در شهرهای جهان Economist
خلاصه نتایج بررسی‌‌های بین المللی انجام شده برای شهر تهران گویای این واقعیت است که:
🔴 با توجه به عملکرد ضعیف در حوزه شاخص‌‌های چشم انداز برآورد می شود که رتبه شهر تهران به مرور زمان در رتبه بندی جهانی تنزل پیدا بکند.
🔴 افزایش سرمایه‌‌گذاری‌‌های بین المللی، حضور شرکت‌‌های فراملیتی، توسعه کسب و کارهای کوچک و متوسط، توسعه کارآفرینی شهری راهکارهای افزایش پتانسیل بالقوه شهر تهران می‌‌باشد.
🔴 تسهیل فرایند شروع کسب و کار به عنوان عامل افزایش انگیزه فعالیت اقتصادی و عامل موثر انگیزه اجتماعی بایستی در اولویت سیاست های شهری باشد.
🔴 بدون شک تهران از نظر اجتماعی و فرهنگی شهری است هوشمند و برترین شهر آسیای جنوب غربی از این لحاظ به شمار می‎آید. اما از نظر زیرساختی و مدیریتی این هوشمندی را ندارد! شهر تهران از عدم آمادگی زیرساختی شبکه‎ها و فناوری اطلاعات و ارتباطات و عدم وجود نهادهای فعال برای مشارکت اجتماعی و سیاسی شهروندان رنج می‌برد.
منبع
https://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2017/08/daily-chart-10
https://www.mercer.com/newsroom/2017-quality-of-living-survey.html
http://www.lboro.ac.uk/gawc/
Freire-Gibb, L. C., & Nielsen, K. (2011). Entrepreneurship within Urban and Rural Areas Individual Creativity and Social Network. Danish Research Unit for Industrial Dynamics, Working Paper, (11-01).